گروه محیط زیست آذرانجمن: احمد رحمانی، مدیرعامل خانه محیط زیست و توسعه پایدار در گفتگو با خبرنگار آذرانجمن، بحران کم آبی در استان اصفهان و استان های مرکزی کشور را نتیجه اقدامات اشتباه در گذشته دانست و بیان کرد: در خصوص موضوع کم آبی اصفهان و اعتراضات اخیر، مسئله را باید از دو منظر بررسی کرد. منظر اول مطالبه کشاورزانی که بعد از سالها دیگرآبی برای آبیاری ندارند و معیشت آنها دچار مشکل شده است که مطالبه ای به حقی است و باید مسئولین صدای آنها را شنیده و راه حل مناسبی برای این تقاضا ارائه نمایند. منظر دوم درخواست اصفهانی ها برای تسریع در انتقال آب از سایر حوضه های آبی با پوشش مطالبه برحق کشاورزان است که این مطالبه از نظر استانهای همجوار و کارشناسان این حوزه نوعی زیاده خواهی تلقی میشود. اگر ما به صورت ریشه ای این مشکل را بررسی کنیم دلایل طرح موضوع زیاده خواهی را بیشتر متوجه خواهیم شد. پاسخ به این سوال که مشکلات کم آبی اصفهان از کجا نشات گرفته است و چرا استان های همجوار اعتراضات اصفهان را زیاده خواهی میبینند؟ نیاز به واکاوی دارد.
اشتباه استراتژیک در مدیریت منابع آبی و جانمایی صنایع پرآب بر در مرکز کشور
وی اضافه کرد: حکومت پهلوی بعد از آنکه با افزایش قیمت نفت با ذخایر مالی مناسبی مواجه شد اقدام به توسعه زیرساختهای صنعتی کشورکرد و سیاست تمرکز صنایع مادر در بخش مرکزی را با امنیتی جلوه دادن استانهای مرزی اتخاذ کردکه این رویکرد اشتباهی بود که امروزه نتایج منفی آنرا شاهد هستیم. پهلوی با ایجاد صنایع پرآب بر همچون فولاد و ذوب آهن در منطقه کویری اصفهان ، یزد و اراک در واقع بزرگترین اشتباه استراتژیک آبی کشور را مرتکب شد که تبعات آن تا به امروز ادامه دارد.
وی گفت: اصفهان در آن دوره هم نسبت به تامین نیاز آبی صنایع احداث شده با مشکل اصلی روبرو بود که این مشکل با انتقال بین حوضه ای رفع شد و آب خوزستان و چهارمحال بختیاری را به کویر مرکزی منتقل کردند و اصفهان علاوه بر تامین مایحتاج صنایع، در بخش کشاورزی نیز با حجم بالایی از آب مواجه شد و این امر را فرصتی برای توسعه کشاورزی تلقی کرده و توهم پرآبی در مردم اصفهان را ایجاد نمود. بعد از گذشت دهه ها با ظهور شرایط جدید اقلیمی و مدیریت ناکارآمد مصرف آب در دهه های گذشته، کشور با مشکل کم آبی مواجه است و دیگر هیچ حوضه آبی توان تامین آب مورد نیاز منطقه خود را ندارد چه برسد به سایر مناطق!
اصفهان مصداق بارز توسعه ناپایدار در کشور
احمد رحمانی افزود؛ هر توسعه ای میبایست بر روی سه پایه اساسی محیط زیست، اقتصاد و اجتماع استوار گردد. همپوشانی حداکثری این سه پارامتر، توسعه را پایدارتر خواهدکرد که متاسفانه در کشور ما به این مقوله بنا به هر دلیلی توجهی نشده است و توسعه تمام شهرهای صنعتی ما با ناپایداری اساسی مواجه هستند. در مسئله جانمایی صنایع مادر در مرکز ایران صرفا به مسئله اقتصادی توجه کره اند و تاثیر این توسعه بر محیط زیست و سبک زندگی اجتماع مورد غفلت واقع شده است و نتایج آن ناپایداری بوجود آمده فعلی است و البته بیشتر از این در سالهای آتی گریبان گیر اصفهان ، یزد و سایر شهرهای صنعتی خواهدبود. بحران آب ،فرونشست زمین، آلودگی هوا در بخش محیط زیست و مشکلات کشاورزان، حذف عناوین شغلی مرتبط با کشاورزی و بروز مشکلات اشتغال و ظهور اعتراضات مدنی در بخش اجتماعی و از همه مهمتر ایجاد اختلال در مدیریت صنایع مادر از نشانه های ناپایداری در توسعه های اتفاق افتاده در گذشته است.
تسری مشکل آب اصفهان به دیگر استانها!
رحمانی با اشاره به قدرت و نفوذ بالای اصفهان و یزد در کیان سیاسی کشور بواسطه سیاست های متمرکز در گذشته و حال باعث خواهد شد برای حل این ناپایداری به روشهای مختلف به حق آبه سایر استانها دست درازی شود چرا که به تجربه ثابت شده است که در کشور ما حل ریشه ای مشکلات در اولویت نبوده و رفع و رجوع سریع و بدون کار کارشناسی مقبولیت بیشتری دارد. انتقال بین حوضه ای آب از گزینه های دم دستی مسئولین در سالهای اخیر بوده و هست . با امنیتی کردن مسئله آب اصفهان، عملا انتقال آب صورت خواهد گرفت غافل از اینکه با این روش حل مشکل، شاید در کوتاه مدت جوابگوی اصفهانیها باشد اما در بلند مدت تبعات جبران ناپذیری در منطقه به بارخواهد آورد و درواقع این امر به انتقال مشکل از اصفهان به سایر شهرها خواهد انجامید که با عدالت اجتماعی و حاکمیت مطلوب منافات اساسی دارد. استان اصفهان همچنان به توسعه کشاورزی و صنایع فولاد و ذوب آهن ادامه میدهد.
مدیرعامل خانه محیط زیست و توسعه پایدار متذکر شد: همچنان با وجود شرایط موجود و بحران آب، شاهد توسعه کشاورزی و صنایع در استان اصفهان هستیم در حالی که این استان ظرفیت کشاورزی محدودی دارد و هم اکنون بسیار بالاتر از این ظرفیت توسعه کشاورزی صورت گرفته است.
مسئولین ما اگر بدنبال راه حل اساسی هستند باید ضمن کاهش حجم کشاورزی و ممانعت از توسعه صنایع پرآب بر در این استان نسبت به مدیریت صحیح مصرف آب و ارتقای بهره وری در بخش کشاورزی و صنایع با استانداردهای مناسب ، لحاظ هزینه های محیط زیست در تولید نهاده ها و همچنین الزام به بازچرخانی آب توسط صنایع اقدام عاجل نمایند تا در آینده با مشکلات پیچیده تری مواجه نباشیم. و از همه مهمتر از انتقال آب بین حوضه ای پرهیز کنند چرا که اختلافات بین استانی در شرایط بسیار خطرناکی است و ادامه روند به هیچ عنوان به نفع کشور نخواهد بود تخریب خط لوله ها انتقال، درگیری های بین شهری ( با توجه به تنوع قومی به احتمال زیاد منتج به اختلافات قومی نیز خواهدشد)، زنگ خطری است که چندین سال است به صدا درآمده و باید تمهیدات اساسی برای آن در نظر گرفته شود چرا که اکثر استانهای ما درگیر بحران آب هستند و درگیری های احتمالی در مرکز و جنوب کشور ممکن است به سایر بخشها هم به بهانه حق خواهی آب تسری یافته و کشور را به سمت بی ثباتی سوق دهد.
بحران مدیریت منابع آبی در استان آذربایجانشرقی
رحمانی با بیان این که، در استان آذربایجان شرقی هم با مشکل عمده مدیریت آب مواجه هستیم، افزود: آذربایجان شرقی که تا سال های نه چندان دور، سرزمین برف و آب بود، این روزها بواسطه تغییرات اقلیمی در وضعیت مناسبی قرار ندارد. در طی سه دهه اخیر ما واقعا در حوزه کشاورزی و صنعت، منابع آبی مان را حیف میل کردهایم و در حال حاضر نشانه هایی از بحران را مشاهده میکنیم که در آینده این مشکلات بیشتر نمایان خواهد شد.
این فعال محیط زیست گفت: به اعتقاد من ما بیشتر از بحران آب ، بحران مدیریت آب در استان داریم و اگر رویه های فعلی را اصلاح نکنیم به همان سرنوشت مناطق مرکزی دچار خواهیم شد.
وی افزود: صنایع استان از منابع آبی با نازلترین قیمت ممکن بهره مند میشوند و این امر ضرورت و مطلوبیت بازچرخانی را شدیدا کاهش میدهد. با لحاظ هزینه های محیط زیستی در صنایع به احتمال قریب به یقین اکثر این صنایع ضررده خواهند بود. در حوزه کشاورزی نیز این مقوله قابل بحث است و از نظر کارشناسان، بهره وری در این بخش نیز در حد مطلوبی نبوده و درآمد حاصل نسبت به منابع طبیعی و انسانی هزینه شده همخوانی ندارد.
وی اضافه کرد: وضعیت دریاچه اورمیه و تالاب های استان نمود مدیریت ناصحیح ما در حوزه آب می باشد و نتیجه حیف میل حق آبه های دریاچه ارومیه و تالاب ها، مخاطرات محیط زیست است که با آن مواجهیم. اگر اقدمات و فعالیتها را همچنان بدون لحاظ توان اکولوژیکی پیش ببریم همانند اصفهان و یزد، وضعیت توسعه استان ما نیز پایدار نخواهد بود و ضرورت دارد با بازنگری اساسی در برنامه ها، رویکرد مناسبی در مدیریت منابع آبی خود داشته باشیم.
ضرورت تقویت نهاد بالادستی برای مدیریت منابع آبی استان
به عنوان مثال در حال حاضرجهاد کشاورزی به توسعه کشاورزی می پردازد و آب منطقه ای هم وظیفه دارد منابع آبی این توسعه را به هرطریقی (آب های سطحی، زیرزمینی، انتقال آب و آب ژرف) تامین کند. دوگانه توسعه کشاورزی و تامین آب بدون لحاظ توان اکولوژیکی صورت گرفته و میشود و پیش بینی بحران شدیدتر در آینده نباید کار دشواری باشد.
وی تاکید کرد: مسئولان استانی باید به ضرورت مدیریت آب توجه ویژه داشته باشند و با تقویت هماهنگی بین نهادی در استان (جهاد کشاورزی، آب منطقه ای، صمت و آب و فاضلاب) نسبت به بروز مشکلات آتی تمهیدات مناسبی اتخاذ نمایند. به نظر میرسدیک نهاد بالادستی برای هماهنگی بیشتر این مجموعه ها نیاز است تا با برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت و تعریف چشم انداز مناسب با منطقه در خصوص استفاده بهینه از منابع آب اقدام موثری داشته باشند و با این اقدام مشکلات ساختاری موجود را خنثی نمایند.
انتقال آب بین حوضه ای در هر صورت اشتباه است!
احمد رحمانی با انتقاد از طرح های انتقال آب در استان گفت: ما حق آبه دریاچه اورمیه را برای توسعه نامتوازن کشاورزی و صنایع نابهرهور بکاربردیم و در نهایت دریاچه ارومیه را خشک کردیم ، قرار نیست هزینه احیای آنرا، حوضه آب دیگری به بهای تنش آبی و یا نابودی بپردازد لذا هر گونه انتقال بین حوضه ای از جمله انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه و یا انتقال آب رودخانه آراز به شبستر و تبریز به نظر من اشتباه است. چرا که به احتمال زیاد در نتیجه این انتقالها ، دشت مغان، دریای خزر و کشور عراق با مشکل اساسی مواجه خواهند شد و تبعات آن گریبانگیر همه ما خواهد بود. همه ما وظیفه داریم اقدامات خود را بر اساس ظرفیت های آبی شهر و منطقه خودمان و با مدیریت صحیح این ظرفیتها تنظیم کرده و از دست درازی به حق آبه سایر حوضه ها اجتناب کنیم چرا که عواقب جبران ناپذیری به بار میاورد. انتقال بین حوضه ای باید آخرین گزینه انتخاب با ریسک بسیار بالای ما باشد.
وی افزود: در کشور ما وزرات نیرو علاقه شدیدی به احداث سد و انتقال آب دارد و این علاقه به نظر میرسد بواسطه نفوذ پیمانکاران قدرتمند در این وزارتخانه میباشد چراکه در اجرای این پروژه ها بودجه های هنگفتی رد و بدل می شود، البته شاید به نظر کار غیر قانونی هم انجام نشود اما تاثیر این پیمانکاران بر تصمیمات ناصحیح مدیران ارشد قابل بررسی است. سدهایی که نباید احداث میشدند ولی شدند و یا آبهایی که ضرورتی به انتقال آنها نبود ولی منتقل شد دولت باید به این موضوع ها ورود کند و از رانت ایجاد شده احتمالی در این پروژه های بیهوده جلوگیری کند.
وی اضافه کرد: نگاه نمایندگان مجلس به مسئله آب هم باید ملی باشد، چه ارزشی دارد که به تبریز و شبستر آب انتقال دهیم اما دشت مغان آب نداشته باشد و یا خزر دچار تنش شود؟ هر شهر و منطقه باید بر اساس توان اکولوژیکی خود توسعه یابد در غیر این صورت وضعیت اصفهان را برای همه مناطق کشور میتوان متصور شد.
اکثریت ما دچار توهم دارندگی آب هستیم!
احمد رحمانی در خصوص ضرورت آموزش مصرف صحیح آب شرب به شهروندان و نیاز برای ایجاد الزامات قانونی در جهت کنترل مصرف آب نیز گفت: مسئولان باید به تدریج مردم را با واقعیات موجود آشنا کنند ، منابع آب شیرین در کشور ما و در جهان رو به کاهش است و اگر ما نسبت به اصلاح فرهنگ مصرف خود اقدامی نکنیم مشکلاتمان حادتر از وضعیت فعلی خواهد بود. ما آب شرب مان، که با هزینه های زیاد انتقال و تصفیه کرده ایم را در عرض چند ثانیه در حمام ، توالت و شستن ماشین و غیره تبدیل به فاضلاب میکنیم و دوباره با هزینه های زیاد آنرا منتقل و تصفیه میکنیم . اگر از مشکلات زیرساختی موجود صرفنظر کنیم مشاهده خواهیم کرد که مردم هم در مصرف صحیح آب ازحساسیت کمتری برخوردار هستند. آموزش مستمر روشهای مصرف صحیح آب باید اتفاق بیافتد تا به اصلاح رفتار مصرف بیانجامد و بعد از آن با اصلاح زیرساختها به تحقق سطح مطلوبی از سرانه مصرف آب امیدوار بود.
بالاخره منابع آبی ما محدود است و چاره ای جز مدیریت مصرف آب نداریم. استفاده از تجربه سایرکشورها که علی رغم اینکه حتی منابع آبی بسیار بیشتر از ما هم دارند در خصوص آموزش و تصویب برخی الزامات قانونی بازدارنده نسبت به اصلاح الگوی مصرف شهروندان اقدامات موثری انجام و به نتایج مطلوبی دست یافته اند ضرورت دارد. ما در مصرف آب به خطا دچار توهم پرآبی هستیم و این توهم با روشهای عقلانی باید اصلاح شود چرا که واقعیت این است که ما در کشور پر آبی زندگی نمیکنیم.
مصاحبه کننده: عاطف احدپور