آبشار شایعه، یعنی اخبار نادرست و زرد که ممکن است باعث افزایش تضاد و تنش در خود فرد، خانواده و جامعه شود نیازمند یاد دهی دانش خبرشناسی به مردم است که برای تشخیص ساده تر درست و یا نادرست بودن خبر تدارک دیده شود و چشم انداز افراد را در قبال رسانه های جامعه بهبود بخشد.
گروه اجتماعی آذرانجمن/سما شیرزاد: تنها به خاطر چند کليک، افزایش فالوور و بازدید زیاد، تولیدکنندگان این محتواها معمولا برای رسیدن به مقصود خود سراغ جنجال‌ها می‌روند و آنها را به نحوی روایت می‌کنند که احساسات شدید مخاطب را درگیر کند! نامش زرد نویسی است؛ بخش زیادی از اخبار امروز که پیرامون تابوهای اجتماعی شکل می‌گیرد. امروزه ما به تمام اخبار جهان دسترسی داریم و به راحتی می‌توانیم تنها با فشار دادن یک دکمه، دنیا را از دریچه‌ی تلفن همراه هوشمند یا صفحه‌ی تلویزیون دنبال کنیم. در عین دسترسی به انبوهی از اخبار، مهم است بدانیم منابع اخبار و اطلاعاتی که به دست می‌آوریم تا چه حد موثق است. در حال حاضر هرکسی امکان این را دارد که خبری را بسازد، منتشر کند و البته عموم افراد از صحت منبع او بی‌خبر بمانند.
خبررسانی دانش رسمی و محترم است! هر رسانه‌ای تلاش می‌کند اخبار معتبرتری را به نحوی حرفه‌ای‌تر به مخاطب ارائه دهد. اما تولیدکنندگان خبر زرد زیاد در قید و بند این مسائل نیستند! آنها در کمین اطلاعات حاشیه‌ای و جنجالی می‌نشینند و بدون اعتبارسنجی حرفه‌ای بسیاری از این موضوعات را منتشر می‌کنند!
در این گزارش قرار است از “الماس تقلبی” صحبت کنیم که روزانه و خصوصا در مواقع بحران بیشتر با آن روبرو هستیم.
ابروهایش در هم می‌رود البته نه برای اینکه تشخیص داده که خبر نادرست و یا زرد به دستش رسیده برای اینکه عکس مربوط به آن را برای اشتراک گذاری با آن خبر پیدا نکرده است، قطعی اینترنت به مدت ده تا یازده روز برای کنکور! به هر حال بعد از چند ثانیه ای جست‌وجو عکسی از این خبر پیدا کرده و خبر نادرست مورد توجه‌اش را بدون شبهه ای در جهت درست یا نادرست بودنش انتشار می دهد.
چند ساعت بعد از انتشار آن خبر، از طرف منبع موثق مشخص می‌شود که خبر نادرست و زرد بوده و با منتشر کردن آن خبرافکار عمومی را به بازی گرفته‌اند!بعد از شنیدن اینکه خبر دروغ بوده، همانند کسی که به دنیای دیگری از درون خود پا گذاشته باشد، شروع به سرزنش خود می‌کند و از اینکه حتی یک درصد هم شکی به دل خود در راستای اشتباه بودن خبر راه نداده بسیار خجالت زده و مضطرب می‌شود. امیدوار است که خبر نادرست تاثیر چندان موثری را بر روی مخاطبانش نگذاشته باشد که مبادا آن ها هم با مورد توجه قرار دادن خبر دروغین اقدام به ارسال دیگری از افراد کرده و باعث از بین رفتن اعتماد مردم نسبت به آن منبع شود.
ممکن است بسیاری از اخبار انتشار شده دروغین تاثیرش را چندان هم بر روی همه افراد اعمال نکند، اما اگر موضوع آن خبر مرتبط با زندگی، عواطف و یا سلامت و… فردی باشد آن وقت موضوع جدی بوده و شخص حساسیت خود را نسبت به آن خبر زرد به نمایش می‌گذارد.
اگر در خصوص تاریخچه نشریات و مجلات زرد اشاره کنیم، تقریبا در سال ۱۹۰۰ در آمریکا دو روزنامه بزرگ “نیویورک ورد” و “نیویورک ژورنال” وارد حوزه جنجال سازی شد که حال و هوایی به سمت و سوی داستان نویسی داشت که در این مجله ها به عنوان نماد یک کودک زرد پوش بکار گرفته می‌شد؛ در آن زمان به‌قدری از این المان برای جنجال آفرینی استفاده شد که این اخبار به نام بچه زرد معروف شد، از آن موقع نیز اخبار زرد اختصاص یافت به تعداد اخباری که جنجال افرینی می‌کردند.
«الماس تقلبی» تعبیر دیگری از اخبار زرد است که در چند سال اخیر وارد زبان ها شده؛ یعنی اینکه محتوای زرد همانند یک مروارید مصنوعی است که به شکل الماس برش داده‌اند.
اطلاعات نادرست واقعه‌ای جدید نیست، اما کاملا مشهود است که در چند سال اخیر به یک موضوع بسیار داغی تبدیل شده و از جامعه گرفته تا سیاستمداران و رسانه‌ها را نیز درگیر و آشفته لحظات تلخی از سوی کاربران که با نیت خاصی اقدام به نشر اخبارکذب می‌کنند، کرده است.
همین اخبار دروغ است که به هر باره رخ دادنش فرد را نسبت به منابع موثقش دلسرد و بی اعتماد می‌کند، مخصوصا در چنین عصری که عصر تکنولوژی و انتقال سریع اخبار به وسیله شبکه های اجتماعی و اینترنت است و همین باعث می‌شود به سختی راست و دروغ بودن اخبار را سنجیده و با آسوده خاطری به دفعات بسیاری به اشتراک گذاشت.
اشاره به بخشی از اخبار نادرست و زرد در چند سال اخیر چندان هم سخت نیست، با شیوع ويروس کرونا، اخبار راه و روش های در امان بودن از کویید_۱۹ بزرگترین نشانه‌ی فریباندن مردم از طرف منابع نامشخصی در انواع و اقسام سایت ها و فضای گسترده مجازی بود.
در آن زمان یونسکو دست برروی دست نگذاشته و برای مقابله با سیل اخبار نادرست در طول همه گیری، اقداماتی را انجام داده بود، زیرا ترس مردم از این ویروس روزبه‌روز در حال افزایش بود. باتوجه به گستردگی این مشکل، سازمان بهداشت جهانی نیز در تلاش برای مقابله با افسانه ها در مورد ویروس، بخشی را برای دادن اطلاعات درست به مردم در سایت خودش راه اندازی کرده بود.
همچنین چند هفته پیش در حالت جزئی تر، فیلمی که با عنوان «تمسخر حقابه/رژه موتوری جنبش اصیل منطقه با دبه های زرد!» در فضای مجازی منتشر شد، اما چندی نگذشت که از طرف منبع معتبری مشخص شد که فیلم قدیمی و مربوط به رژه طالبان به مناسبت خروج آخرین سرباز آمریکایی از افغانستان(آگوست ۲۰۲۲) بود.
همچنین در سال گذشته ویدئویی منتشر شد که نشان دهنده بارش برف بر کعبه و مکه مکرمه برای نخستین بار در تاریخ عربستان بود که بلافاصله بعد از انتشار خبر در سانه ها سخنگوی مرکز ملی هواشناسی عربستان بارش برف بر کعبه و مکه مکرمه را نادرست و دستکاری شده دانست و خبر را تکذیب کرد.
اگر از سطح جهانی یک پله پایین‌تر بیاییم می‌رسیم به اخباری همانند اخبار فریبنده حوزه اجتماعی در ایران که مشخص نیست انگیزه این افراد از انتشار اخبار دروغین چیست؟ همانند تصویری که از پهن کردن چند فرش از بالای یک روگذر منتشر و ادعا شده مربوط به راه‌آهن تبریز است، در حالی که با اندکی جستجو مشخص می‌شود این تصویر برای اولین بار سال ۹۷ در “سایت سرگرمی ویس‌گون” منتشر شده و تفاوت فاحشی در نوع سازه های آن با پل روگذر راه‌آهن تبریز وجود دارد.
یا می‌توانید فاجعه اشتباه رسانه ها در اعلام محل وقوع زلزله را به‌یاد بیاورید؛ در حالی که از طریق هیچ منبع معتبری زلزله با بزرگی ۵.۹ در نزدیکی خوی مطرح نشده بود، کانال‌ها و صفحات مختلف مدعی وقوع چنین زلزله‌ای شده بودند!
به نظر می‌رسد این خبر(زلزله خوی در سال گذشته) نخستین بار به اشتباه در یک خبرگزاری منتشر شده و کانال‌ها و صفحات مختلف بدون چک کردن آن را منتشر کرده بودند؛ اما در واقع زلزله ۴.۹ ریشتر و در نزدیکی سراب (آذربایجان شرقی) رخ داده بود.
یک نمونه از اخبار زرد را می‌توان به ازدواج محمدرضا گلراز با یک دختر۲۰ سال کوچک از خودش اختصاص داد. ازدواج سلبریتی محمدرضا گلزار که نشان می‌داد باعث سرشکستگی، افسردگی و صدمات بدنی توسط طرفداران فجازی مخصوصا دختران و نوجوان شد؛ به دلیل اینکه شاید در رویا و خیالشان گلزار را همسر خود دیده بودند این اتفاقات تلخ رخ داد. این ها همه از جمله دستاورد های شوم اخبار زرد بود که با حجم زیادی در شبکه های اجتماعی مختلفی انتشار شده بود.
هر چقدر هم از انواع و اقسامی از اخبار نادرست، زرد و دروغین را ارائه دهیم باز هم به قدری فضای فیک نیوزها گسترش یافته و دسترسی هر فرد بر وبسایت ها را راحت و خطرناک ساخته که هیچ گونه تمام شدنی ندارند؛ زیرا هر خبری بدون تحقیق و راست آزمایی توسط عموم جامعه باور می‌شود و این دقیقا به فعالین رسانه ای برمی‌گردد که بدون اطلاعات و دانش کافی وارد فضای رسانه شده و هر خبری را بدون جست‌وجو در خصوص درست و یا نادرست بودن آن انتشار می‌کنند.
همچنین با اشاره کوتاهی به توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی، دیپ فیک ها در این زمینه نیز شروع به کار کرده و ویدئوهای جعلی را به راحتی ارائه می‌دهد.
دیپ فیک ها ویدئوهای مصنوعی ساخته شده توسط کامپیوتر هستند که در آنها تصاویر ترکیب می شوند تا فیلم جدیدی ایجاد کنند که رویدادها، اظهارات یا اقداماتی را به تصویر می کشد که هرگز واقعاً اتفاق نیفتاده است، نتایج می تواند کاملا قانع کننده باشد.
تقلبی عمیق با سایر اشکال و اطلاعات نادرست متفاوت که تشخیص آنها پیش از هرچیز دیگری بسیار دشوار است، علت انتشار اخبار جعلی چیست؟ در مورد شناسایی علت انتشار اطلاعات نادرست نظرات متفاوتی وجود دارد. با این حال، وقتی نوبت به ارزیابی محتوای آنلاین می‌رسد، انواع مختلفی از اخبار نادرست یا گمراه‌کننده وجود دارد که باید از آنها آگاه باشیم.
“محمد امین خوش نیت” مدرس روزنامه نگاری و فعال رسانه ای اهل تبریز، یکی از علت شیوع اخبار زرد و فیک نیوز ها را پیدایش قارچ گونه‌ی برخی کانال های خبری عنوان کرده و توضیح می دهد: فضا به گونه ای شده که هر کسی صرفا به خاطر داشتن دم دست ترین ابزار اطلاع رسانی یعنی گوشی موبایل می‌تواند در عرصه رسانه اعلام حضور کرده و وارد این حوزه اطلاع رسانی شود.
مدیرمسئول و سردبیر پایگاه خبری آذرقلم می‌افزاید: این اتفاق زمانی به وقوع می‌پیوندد که بدون داشتن هیچ گونه آموزش و مهارتی و بدون گذراندن دوره های ضروری و اخلاق مربوط به این حوزه اقدام به چنین کاری می‌کنند؛ طبیعی است وقتی که بدون چهارچوب یک مشتری وارد یک بازار کار می‌شود می‌تواند ساختار آن بازار را به هم بریزد که در عرصه رسانه هم این اتفاقات افتاده است و بیشتر رسانه های رسمی با این چالش مواجه هستند.
او می افزاید: اخبار زرد دقیقا رابطه معکوس با آرامش جامعه دارد، به عبارت دیگر هر چقدر جامعه ما از آرامش فاصله می‌گیرد و در حوزه های مختلف اتفاقات مختلفی ایجاد می‌شود تولید اخبار زرد هم افزایش پیدا می‌کند.
دانش آموخته دکترای ارتباطات، با اشاره به ویژگی و خصیصه های مجلات زرد می گوید: دنیای رسانه ای به شکلی تبدیل شده که اتفاقات کوچک را بزرگ نمایی می‌کنند؛ مثلاً ازدواج یک بازیگر و ستاره سینما در صدر اخبار قرار می گیرد و برخی از همان رسانه نماها، این رویداد عادی را بیش از وزن واقعی خود، ارزش خبری داده و پردازش کنند.
خوش نیت، دومین و سومین خصوصیات اخبار زرد را چنین بیان می‌کند: تمرکز بر روی احساسات و عواطف مخاطب به شکلی عوام گرایانه که سطحی نگری را تقویت می‌کند. سوم اینکه در تنظیم و ارائه این اخبار ، از ادبیاتی فریبنده، زیبا و متفاوت استفاده می شود و حتی با یک تیتر جذاب بدون محتوای با ارزش سعی در جلب توجه مخاطب دارند. برای مثال؛ فلان بازیگر زن در ساحل دریا چه می‌کند؟ در حالی که ممکن است با همسر خود در کنار ساحل یک پیاده روی ساده انجام می دهد.
او خصوصیت چهارم این نوع اخبار را سرگرم کننده بودن آنها می داند و می گوید: اخبار زرد فرد را مدت کوتاهی درگیر ذهنی خود می سازد اما بعد از مدتی مخاطب می‌بیند که حاصلی برای او نداشته و اخبار را رها می‌کند.
این فعال رسانه ای در خاتمه می گوید: با وجود همه اثرگذاری ها و نقش آفرینی های این نوع اخبار و این قبیل رسانه ها، به دلیل عدم پشتوانه علمی و حرفه ای و به خاطر ازدست دادن پایگاه اجتماعی و ناتوانی در جلب اعتماد عمومی، در کوتاه مدت دچار ریزش های کلان در تعداد مخاطبان می شوند.از همین نقطه است که یک بار دیگر ثابت می شود که اصالت، حقیقت و مداومت در کار ، سه شرط اصلی بقا و موفقیت یک رسانه است. این نوع رسانه ها دو راه بیشتر ندارند. یا باید رویکرد اصلی خود را به سمت انتشار اخبار واقعی، جلب اعتماد عمومی و واقع بینی تغییر دهند و یا اینکه صحنه را ترک کنند. در اغلب موارد ، گزینه دوم بر چنین رسانه هایی تحمیل می شود هر چند که رسانه های دیگری به صورت قارچ گونه از نو ظهور پیدا می کنند و این تسلسل باطل ادامه می یابد!
“مهرداد خوشکار مقدم” فعال حوزه رسانه با اظهار نظراتی متفاوت علت انتشار اخبار نادرست و زرد را به سه قسمت تقسیم کرده و توضیح می‌دهد: فیک نیوز ها از قدیم در فضای رسانه ایران و دنیا وجود داشت اما با یک تفاوتی که در زمان های گذشته تیراژ روزنامه چاپ می‌شد و این اخبار با سرعت امروزی با اینترنت پخش نمی‌شد.
او ادامه می‌دهد: قطعا یکی از عوامل، دلیل تکنیکی و فناوری است یعنی اینترنت به قدر زیادی تغییر و تحولات در حوزه رسانه ایجاد کرده و گسترش شبکه های اجتماعی انبوه نیز در این خصوص بی ثمر نبوده و از طرفی گوشی های موبایل دسترسی همه را به فضای مجازی آسان کرده و باعث شده تمام اخبار با سرعت بالایی در بین تمامی اقشار توسعه یابد و این بمب باران شدن مخاطب عادی توسط اخبار گسترده که فردی حرفه ای در حوزه خبرشناسی نیست باعث شده تا در مخاطب سردرگمی ایجاد شود.
خوشکار می‌افزاید: دومین دلیل گسترش اخبار زرد، عوامل سیاسی است؛ عده ای از محافل سیاسی از فیک نیوز ها برای تکنیک به نفع خود استفاده می‌کنند و باعث ایجاد تنش در بین یک قشر یا چند عامل می‌شوند و با سوءاستفاده از یک خبر بیشتر برای تخریب یک جناح و شخص استفاده می‌کنند که بتوانند برنامه های خود را همان گونه که می‌خواهند پیش ببرند.
«آخرین دلیل را دلیل اجتماعی می‌بینم» بدون وقف به سخن خود ادامه می‌دهد: وقتی که گسست اجتماعی در یک جامعه اتفاق افتاده، اعتماد عمومی کم شده، سانسور در جامعه در حد قابل توجهی اعمال یافته، آزادی بیان در پشت پرده ها جا گرفته و شفافیت و پاسخگویی از طرف مسئولین در حد قابل توجهی وجود ندارد، این باعث بلد شدن فیک نیوز ها می‌شود. به همین دلیل مردم وقتی به رسانه های رسمی در داخل کشور اعتماد نمی‌کنند در این صورت نیاز و عطششان نسبت به خبر را فیک نیوز ها و رسانه های غیر رسمی پر می‌کند.
چگونه اطلاعات نادرست را تشخیص دهیم؟
هرکسی ممکن است به اطلاعات نادرستی در شناسایی اخبار زرد دچار شود. نکته کلیدی برای جلوگیری از تاثیر پذیری از اخبار جعلی، یادگیری نحوه تشخیص آن است.
در اینجا چند نکته مهم از کارشناسان رسانه ای آورده شده که اگر در حال خواندن یک خبر هستید آن را متوقف و قبل از به اشتراک گذاشتن آن فکر کنید:
۱. چه کسی اخبار را به اشتراک می گذارد؟ بررسی کنید که آیا حساب رسانه اجتماعی که پست را به اشتراک می گذارد تأیید شده و دارای مجوز معتبر و رسمی است یا خیر.
این می تواند به این معنی باشد که محتوای پست به احتمال زیاد قابل اعتماد است، اگرچه نه همیشه.
۲. منبع داستان را بررسی کنید آیا وبسایت را می شناسید؟ آیا منبع موثقی است؟ اگر با سایت ناآشنا هستید، به بخش نظرها نگاه کنید یا اطلاعات بیشتری در مورد نویسنده بیابید.
۳. فراتر از تیتر نگاه کنید کل مقاله را بررسی کنید، بسیاری از اخبار جعلی از عناوین هیجان انگیز یا تکان دهنده برای جلب توجه استفاده می کنند. غالباً سرفصل‌های داستان‌های جعلی از علامت تعجب برای بزرگنمایی استفاده می‌کنند.
۴. سایر منابع را بررسی کنید آیا سایر اخبار/رسانه های معتبر در این باره گزارش می دهند؟ آیا منابعی در داستان وجود دارد؟ اگر چنین است، بررسی کنید که قابل اعتماد هستند یا حتی وجود دارند!
۵. حقایق را بررسی کنید داستان هایی با اطلاعات نادرست اغلب حاوی تاریخ های نادرست یا جدول زمانی تغییر یافته هستند. همچنین بهتر است بررسی کنید که مقاله در چه زمانی منتشر شده است، آیا این خبر فعلی است یا یک خبر قدیمی؟
بررسی ها بیشتر نشان دهنده این است که ما با جامعه نسبتا سنتی روبه رو هستیم که به دنبال اخبار جدید و اخباری که دارای ارزش خبری برخورد هستند می‌گردد. وقتی یک رسانه‌ای اخبار کذب و دروغ را منتشر می‌کند سبب می‌شود تا اعتماد عمومی نسبت به آن رسانه مخدوش شود و از طرفی دیگر این اخبار کذب می‌تواند آرامش روانی جامعه را به هم بریزد و حتی باعث شود تصمیم گیران دچار چالش شده وبجای پرداختن به امور اجرایی درگیر یک باتلاق خبری شوند که برای رسیدگی به امور مردم و اداره امور بنشینند و به این اخبار فیک رسیدگی کرده و پاسخ دهند.
ظاهرا در تبادل اطلاعات دیجیتال، اخبار جعلی بیشتر به یک پدیده آنلاین غیر قابل درک تبدیل شده که کنترل آن دشوار است. اخبار جعلی می تواند در مدت زمان کوتاهی به سطوح بالایی از دید برسد، زیرا اشتراک گذاری آن از طریق رسانه های اجتماعی و افراد و ربات های اجتماعی آسان شده است.
در همین راستا به نظر می‌رسد این آبشار شایعه، یعنی اخبار نادرست و زرد که ممکن است باعث افزایش تضاد و تنش در خود فرد، خانواده و جامعه شود نیازمند یاد دهی دانش خبرشناسی به مردم، دانش‌آموزان و دانشجویان است که برای تشخیص ساده تر درست و یا نادرست بودن خبر تدارک دیده شود و چشم انداز افراد را در قبال رسانه های جامعه بهبود بخشد.
درباره نویسنده
