از کوهستان‌های آذربایجان تا روم باستان

به گزارش آذرانجمن، محمدعلی بیانی، پژوهشگر و زبان‌شناس زنجانی، در گفت‌وگو با آذرانجمن به روایت این شب در بین فرهنگ های مختلف پرداخت: در میان ما، آخرین شب فصل با نام «چیلله» یا «شب چله» مشهور است. البته در ادبیات رسمی ما نیز از چیلله و آیین شب چله سخن گفته شده، اما این یادکردها بیشتر جنبه‌ای دیوانی دارد و نه فولکلوریک؛ به این معنا که شاعران، این مفهوم را از متون، کتاب‌ها و آثار شاعرانِ زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر وام گرفته‌اند.

این پژوهشگر و زبان‌شناس با اشاره به ریشهٔ واژهٔ «یلدا» گفت: «یلدا» واژه‌ای عربی‌تبار است که ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای «تولد» به‌کار می‌رود؛ و روشن است که منظور از این تولد، زایش خورشید است. آخرین شب سال، بلندترین شب سال به‌شمار می‌آید و پس از آن، خورشید هر شب بیش از پیش بر تاریکی غلبه می‌کند؛ گویی از دل تاریکی برمی‌خیزد.

وی افزود: از فردای این شب، شب‌ها به‌تدریج کوتاه‌تر می‌شوند؛ انگار خورشید دوباره متولد می‌شود و چرخه‌ای تازه را آغاز می‌کند. همین باور است که یلدا را به مفهومی فراتر از یک شب ساده تبدیل کرده و آن را به نمادی از امید، روشنایی و آغاز بدل ساخته است.

بیانی با اشاره به پیوندهای آیینی این باور تصریح کرد: این اندیشه با آیین‌های میترائیسم و خورشیدمحور پیوند دارد؛ میترائیسم به عنوان یک دین کهن و قدیمی که به‌صورت یک نظام اعتقادی، در میان ملت‌ها، به‌ویژه در سرزمین‌های شرقی و مناطق کوهستانی و جوامع کشاورزیِ تکامل‌یافته، رواج داشته‌اند. گسترده‌ترین قلمرو این باورها در آذربایجان، موغام و کوهستان‌های آناتولی بوده و طایفهٔ مغان به‌عنوان مفسران و متولیان این آیین شناخته می‌شدند.

وی گفت: این باور از آذربایجان به دیگر سرزمین‌ها گسترش یافت و بعدها در میان رومیان نیز رواج پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که شب زایش خورشید با تولد عیسی هم‌زمان شد و معنایی تازه یافت؛ مفهومی که تا امروز نیز باقی مانده است.

این زبان‌شناس زنجانی دربارهٔ آیین‌های مردمی شب چله اظهار کرد: در میان ما، این شب که با نام «شب چیلله» شناخته می‌شود، همواره با شادی و جشن‌های مردمی همراه بوده و آیین‌ها و بازی‌های ویژهٔ خود را دارد. در این شب، میوه‌های سرخ جایگاهی برجسته پیدا می‌کنند؛ نه از سر تصادف، بلکه به‌دلیل اشارهٔ هم‌زمان به خورشید و سرمای روزهای پیشِ رو.

وی ادامه داد: میوه‌هایی چون انار، هندوانه، زردآلو و آجیل، همراه با منقل آتش، بر کرسی چیده می‌شوند؛ نمادهایی که با رنگ گرم خود، جان‌ها را گرم می‌کنند و پیام روشنی و زندگی را به همراه دارند.

بیانی در پایان با اشاره به معناشناسی نمادها گفت: دربارهٔ واژهٔ «نار» نیز گفته می‌شود که اگرچه در عربی به‌معنای آتش و نام یک میوه است، اما در ترکی و برخی زبان‌های هم‌خانواده، معنای خورشید را نیز در خود دارد. از همین‌رو، قرار دادن انار بر کرسی در شب یلدا، نمادی از خورشید و زایش دوبارهٔ آن است و حتی می‌توان گفت هندوانه نیز در این شب، بازنمایی دیگری از خورشید به‌شمار می‌آید.

انتهای پیام/